Psychoanaliza to teoria na temat funkcjonowania ludzkiego umysłu, metoda jego badania, a także leczenia. Podstawowym założeniem psychoanalizy jest istnienie nieświadomości. Znaczna część naszego umysłu nigdy nie jest i nie stanie się świadoma. Także doświadczenia świadome mogą zostać zapomniane, czyli wyparte do nieświadomości, a mimo to pozostają aktywne i wpływają na treść i jakość życia. Psychoanaliza jako teoria dotycząca ludzkiego umysłu wywarła wielki wpływ na prądy intelektualne w XX wieku i nadal jest bardzo inspirująca dla współczesnej humanistyki. Specjaliści różnych dziedzin (filozofowie, krytycy sztuki, literatury, filmu) oraz sami psychoanalitycy mogą posługiwać się teorią psychoanalityczną dla interpretacji zjawisk kulturowych, społecznych i politycznych. Psychoanaliza jako metoda badania i leczenia zakłada, że na kształtowanie się osobowości, poza czynnikami wrodzonymi i dziedzicznymi, mają wpływ relacje z rodzicami, a także ważne doświadczenia – narodzin, seksualności, miłości i nienawiści, utraty i śmierci – które przeżywamy od początku życia i które często są źródłem wewnętrznych konfliktów. Te doświadczenia oraz fantazje na ich temat tworzą wzorce, które pozostają nieświadome i określają relacje wobec siebie i innych ludzi w późniejszym życiu. Psychoanaliza umożliwia osobom, które się jej poddają poznanie niektórych nieświadomych mechanizmów i konfliktów, i uzyskanie większego wpływu na własne życie.

Jak powstała psychoanaliza?

Psychoanaliza to teoria i metoda stworzona na przełomie XIX i XX wieku przez wiedeńskiego lekarza Zygmunta Freuda (1856-1939), który pokonując opór środowiska we Wiedniu, skupił wokół siebie wielu psychiatrów i specjalistów innych dziedzin, zafascynowanych jego nowatorskim myśleniem na temat funkcjonowania umysłu. Koledzy i uczniowie Freuda rozpropagowali jego teorię w innych krajach Europy i obu Ameryk. Dzięki pracy kolejnych pokoleń jego uczniów i następców psychoanaliza nadal dynamicznie się rozwija, tworząc nowe psychoanalityczne teorie, inspirowane różnymi aspektami teorii Freuda. Jego dzieło okazało się tak oryginalne i inspirujące, że stało się fundamentem współczesnej psychologii i pierwowzorem wielu istniejących metod psychoterapeutycznych. Zygmunt Freud wraz ze współpracownikami założył w 1910 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Psychoanalityczne (International Psychoanalytical Association – IPA), które działa nieprzerwanie od tamtego czasu, ma obecnie ponad 12 tysięcy członków i zrzesza powyżej 100 organizacji psychoanalitycznych z bardzo wielu krajów na wszystkich kontynentach. Polskie Towarzystwo Psychoanalityczne przystąpiło do IPA w 1997 roku.

Dlaczego psychoanaliza?

Psychoanalizę, która jest głębokim i intensywnym procesem badania umysłu i pozwala poznawać to, co w nas nieświadome, mogą podjąć osoby, które chciałyby dowiedzieć się więcej o swoim życiu psychicznym i o mechanizmach, które nim kierują, a są trudne do zrozumienia. Psychoanaliza może być sposobem na rozwój osobowości i osiągnięcie wewnętrznej wolności, dzięki czemu zwiększają się zdolności do nawiązywania długotrwałych głębokich relacji z innymi oraz twórczego wykorzystywania własnych możliwości. Dlatego też psychoanaliza jako metoda leczenia jest wskazana dla osób, które mają w życiu poważne problemy. Mogą to być na przykład trudności w nawiązaniu bliskiej relacji z inną osobą, albo kłopoty w istniejącym związku, problemy z własną seksualnością, konflikty w relacjach społecznych, powtarzające się porażki w pracy. Osoba, która miała w przeszłości traumatyczne doświadczenia może borykać się z powracającymi wspomnieniami tych zdarzeń i z brakiem zaufania do innych, co utrudnia lub uniemożliwia jej normalne funkcjonowanie wśród ludzi. Zdarza się, że człowiek, który utracił bliską osobę, nie może przestać jej opłakiwać i żyć dalej własnym życiem. Ktoś inny z kolei może czuć, że jego kreatywność jest z niejasnych przyczyn zahamowana, co utrudnia mu pracę lub naukę. Niekiedy psychologiczne problemy przejawiają się pod postacią rozmaitych objawów. Są ludzie, których życie jest ograniczone przez sztywność zachowania i konieczność wykonywania określonych rytuałów. Są tacy, którzy doznają paniki na otwartej przestrzeni i tacy, którzy przeżywają ją w zatłoczonych czy zamkniętych pomieszczeniach. Lęk jest bardzo częstym objawem u ludzi zgłaszających się na psychoanalizę – może dotyczyć czegoś bardziej lub mniej określonego, ale często jest to lęk egzystencjalny, dotyczący na przykład tego, co przyniesie przyszłość i czy dadzą oni radę sprostać jej wyzwaniom. Często mają oni także przeżycia depresyjne – obniżony nastrój, zahamowaną aktywność, brak nadziei, smutek. Wiele osób skarży się także na różne dolegliwości cielesne, dla których nie znaleziono fizycznego uzasadnienia. Ludzie, którzy decydują się na psychoanalizę na ogół podejrzewają, że przyczyna ich trudności i niepowodzeń może leżeć w nich samych i pragną ją poznać, by rozwiązać psychiczne konflikty, które powodują, że życie jest dla nich tak trudne. Leczenie psychoanalizą, podobnie jak każde inne, ma na celu przyniesienie pacjentowi ulgi w cierpieniu. Psychoanalityk nie koncentruje się jednak na usuwaniu objawów cierpienia, tylko szuka jego przyczyn w nieświadomości, sięgając do najwcześniejszych doświadczeń pacjenta i analizując ich wpływ na jego aktualne relacje i zachowanie. Niektórzy pacjenci zgłaszający się do psychoanalityków podejmowali już próby innych terapii, które jednak nie przyniosły wystarczających efektów, lub ich skutki były krótkotrwałe. Czasami analityk i pacjent decydują, że bardziej właściwe będzie podjęcie nie psychoanalizy, a psychoterapii psychoanalitycznej, która jest oparta na tych samych założeniach teoretycznych, ale mniej intensywna (zamiast 4 czy 5 sesji w tygodniu, odbywa się z częstotliwością 2 lub 3 sesji). Niekiedy, po pewnym czasie psychoterapii, rozpoczyna się właściwa psychoanaliza.

Przed rozpoczęciem psychoanalizy

Przed podjęciem decyzji o rozpoczęciu psychoanalizy psychoanalityk i potencjalny pacjent odbywają kilka konsultacji. Sposób, w jaki pacjent przyjmuje zaproponowane przez psychoanalityka wstępne hipotezy i interpretacje, czy jest nimi zaciekawiony, czy podejmuje rozmowę na ich temat, czy sposób myślenia analityka pobudza go do poszukiwania nowego rozumienia własnych problemów, ma wpływ na decyzję czy psychoanaliza jest dla niego odpowiednią metodą terapii. Analityk informuje również pacjenta jak przebiega leczenie psychoanalizą. Pacjent może w czasie konsultacji ocenić, czy chce i będzie w stanie poddać się takiemu leczeniu.

Jak przebiega leczenie psychoanalizą?

Psychoanalizę już w czasach Freuda nazywano „leczeniem rozmową”. Psychoanalityk nie aplikuje pacjentowi leków, ani nie stosuje wobec niego żadnych innych zabiegów. W kontakcie z pacjentem analityk zachowuje się powściągliwie, nie opowiada o sobie, nie dochodzi między nim a pacjentem do kontaktu fizycznego. Ta neutralna postawa psychoanalityka ma sprzyjać odkryciu jakie są nieświadome fantazje pacjenta na temat tego, kim jest analityk, co myśli, czego się można po nim spodziewać. W ten sposób można odkryć jak pacjent czyni go reprezentantem ważnych postaci ze swojej przeszłości. To zjawisko w psychoanalizie nazywa się przeniesieniem. Rozumienie tego zjawiska, polegającego na tym, że wszyscy nieświadomie powtarzamy rozmaite schematy i sposoby radzenia sobie w relacjach, których nauczyliśmy się w dzieciństwie, jest w psychoanalizie kluczowe. Dzięki temu analityk wie, że intensywne uczucia, które pacjent przeżywa w gabinecie, mają swoje źródło w jego wcześniejszych doświadczeniach z innymi ludźmi i w innych sytuacjach, w których znalazł się w przeszłości. Analizowanie przeniesienia pomaga pacjentowi w rozumieniu jego uczuć, budowaniu na nowo bardziej satysfakcjonujących relacji z ważnymi dla niego ludźmi i pozwala na głębsze zmiany w osobowości. Sesje odbywają się 4 lub 5 razy w tygodniu, trwają 45-50 minut. Pacjent leży na kozetce, a psychoanalityk siedzi poza zasięgiem jego wzroku. Zachęca on pacjenta do swobodnych skojarzeń, czyli do wypowiadania wszystkiego, co mu przyjdzie na myśl, do opowiadania snów i fantazji. Dzięki temu można dotrzeć do nieświadomych obszarów psychiki, które nie są dostępne w inny sposób. Psychoanalityk podaje w formie interpretacji swoje rozumienie myśli i uczuć, które werbalnie i niewerbalnie pacjent komunikuje. Dotyczy to zarówno przeżyć pacjenta w różnorodnych związkach i sytuacjach, jak i tych, które powstają w relacji z psychoanalitykiem.

Jak długo trwa leczenie?

Aby psychoanaliza mogła przynieść trwałe efekty musi trwać długo – kilka lat. Na początku leczenia nie można określić jego długości. Dlaczego ten proces jest tak powolny? Człowiek kształtuje się przez lata, często mechanizmy, które na przestrzeni wielu lat swego rozwoju wybiera, są nieskuteczne, patologiczne. Trudno sobie wyobrazić, żeby coś, co przez tyle lat powstawało, mogło zmienić się w krótkim czasie. Trzeba wielu godzin wspólnie spędzonych na zastanawianiu się nad źródłem problemów, wielu prób poszukiwania rozumienia i przekonania pacjenta, że rozumienie i pragnienie zmiany może przynieść mu ulgę w cierpieniu. Psychoanaliza kończy się wtedy, gdy zarówno psychoanalityk, jak i pacjent są przekonani, że zakończenie jest możliwe i wskazane. Czasami pacjent przeżywa w trakcie leczenia bardzo trudne i bolesne uczucia, które skłaniają go do przerwania procesu psychoanalitycznego. Może to zrobić w każdej chwili, ale jeśli podejmie nagłą decyzję o przerwaniu leczenia, analityk będzie się starał zrozumieć przyczyny jego decyzji i interpretować je. Nierzadko, dzięki temu rozumieniu, pacjent może zmienić decyzję i kontynuować leczenie.

Psychoanaliza dzieci i młodzieży

U dzieci i młodzieży czasem występują objawy, które poważnie zakłócają ich rozwój. Mogą to być konflikty z bliskimi osobami w rodzinie lub z kolegami, problemy w nauce, zachowania impulsywne i trudności w ich kontrolowaniu, zaburzenia odżywiania (anoreksja lub bulimia), niepewność co do tożsamości seksualnej, przeżycia depresyjne. U młodszych dzieci czasem występują takie problemy jak lękliwość lub agresywność, zaburzenia snu i jedzenia, trudności w osiągnięciu kontroli nad czynnościami wydalniczymi, niezdolność do bawienia się. Wszystkie te niepokojące dla rodziców objawy są uzasadnieniem dla szukania pomocy u psychoanalityka wyspecjalizowanego w psychoanalizie dzieci i młodzieży. O ile leczenie nastolatków może przebiegać tak samo jak dorosłych, o tyle psychoanaliza dzieci wymaga innej techniki – dziecko podczas sesji nie leży na kozetce, ale może się bawić i rysować. Analityk towarzyszy mu w tych czynnościach, a treść zabawy czy rysunków pełni tę samą rolę, co swobodne skojarzenia u dorosłych i jest przez analityka interpretowana. Przed rozpoczęciem psychoanalizy dziecka analityk odbywa konsultacje z jego rodzicami oraz z samym dzieckiem, a w trakcie leczenia regularnie spotyka się rodzicami, jednak nie omawia z nimi szczegółowo tego, o czym dziecko mówi czy w inny sposób komunikuje w czasie sesji. Analityka obowiązuje bowiem zasada poufności, dotycząca wszystkiego, co dzieje się w gabinecie. W przypadku analizy starszych nastolatków analityk może zrezygnować ze spotykania się z rodzicami w trakcie leczenia, by pacjent miał poczucie, że ma prawo do swoich tajemnic i może sam wziąć odpowiedzialność za swoje życie.

Kto prowadzi psychoanalizę?

Psychoanalizę mogą prowadzić licencjonowani psychoanalitycy oraz kandydaci szkolący się w psychoanalizie. Jedynymi licencjonowanymi psychoanalitykami w Polsce są członkowie Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego, którzy odbyli wieloletnie szkolenie, prowadzone przez PTPa lub inne towarzystwo zrzeszone w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Psychoanalitycznym (IPA). Poza szkoleniem teoretycznym i klinicznym, osoby szkolące się odbywają własną psychoanalizę, która co do zasady niczym nie różni się od analizy leczonych przez nich pacjentów. Przejście własnej analizy szkoleniowej umożliwia psychoanalitykowi rozwiązanie własnych problemów, dzięki czemu nie będą one przeszkodą w leczeniu innych ludzi. Kandydaci Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego mogą prowadzić psychoanalizę pacjentów w ramach odbywanego przez siebie szkolenia klinicznego. Prowadzone przez nich przypadki są superwizowane przez nauczycieli, którymi są członkowie PTPa bądź innego towarzystwa zrzeszonego w IPA. Psychoanalitycy dzieci i młodzieży są licencjonowanymi psychoanalitykami, wyszkolonymi dodatkowo w leczeniu zaburzeń wieku rozwojowego. Osoby prowadzące psychoanalizę obowiązuje Kodeks Etyczny Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego.

DLACZEGO PACJENT LEŻY NA KOZETCE?

To twórca psychoanalizy Zygmunt Freud zaczął w pewnym momencie używać kozetki w leczeniu swoich pacjentów. Dziś kozetka znajduje się w każdym psychoanalitycznym gabinecie. Pacjent, leżąc na niej, nie widzi analityka, który siedzi z tyłu. Także analityk nie może zobaczyć twarzy pacjenta podczas sesji. Brak kontaktu wzrokowego ułatwia pacjentowi wypowiadanie wszystkiego, co przyjdzie mu na myśl, także treści trudnych i najbardziej skrytych, ale i dla analityka jest to ułatwienie w swobodnym myśleniu o tym, co słyszy od pacjenta i w przekazywaniu mu interpretacji. Pozycja leżąca pomaga też w rozluźnieniu ciała, a zmniejszenie ilości bodźców płynących z zewnątrz, choćby z obserwacji twarzy analityka, sprzyja skupieniu się na swoim wnętrzu, słuchaniu swoich myśli i uczuć. Niekiedy jednak analityk rezygnuje z kładzenia pacjenta na kozetce. Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy taka pozycja wywołuje u pacjenta nasilony lęk. O tym, czy leczenie jest psychoanalizą, nie przesądza użycie kozetki, ale sposób myślenia o rozwoju i dynamice życia psychicznego, rozumienie i interpretowanie treści nieświadomych, w tym przeniesienia uczuć z ważnych postaci z życia pacjenta na analityka, a także częstotliwość sesji.  

DLACZEGO SESJE PSYCHOANALITYCZNE SĄ TAK CZĘSTO?

Psychoanalityk spotyka się z pacjentem cztery lub pięć razy w tygodniu. Są to stałe terminy, w których analityk jest dostępny dla pacjenta. Sesje trwają zazwyczaj 50 minut (u niektórych analityków 45 minut). Duża częstotliwość spotkań i ich stałość tworzą ramę dla rozwoju procesu psychoanalitycznego. Nawet gdy pacjent świadomie pragnie dokonać w sobie zmian, by poprawić jakość swego życia, nieświadoma część jego psychiki stawia tym zmianom opór, a na straży oporu stoją wypracowane przez lata patologiczne mechanizmy obronne. Spotkania dzień po dniu sprzyjają osłabieniu mechanizmów obronnych i umożliwiają dostęp do wewnętrznego świata pacjenta, bez którego psychiczna zmiana nie jest możliwa.  

CZY TO PRAWDA, ŻE PSYCHOANALITYK W CZASIE SESJI NIC NIE MÓWI?

Wymiana pomiędzy psychoanalitykiem a pacjentem różni się od zwykłej rozmowy. Psychoanalityk nie proponuje jej tematu, zostawia inicjatywę pacjentowi. Jeśli pacjent milczy, analityk także zachowuje milczenie i czeka, aż pacjent odnajdzie w swoim wnętrzu to, co go nurtuje. Analityk bardzo uważnie słucha pacjenta, zwracając uwagę nie tylko na jawną treść jego wypowiedzi, ale także na jej nieświadome znaczenia. Na tej podstawie, a także na podstawie tego, co już wie o pacjencie, jego historii, stosowanych przez niego mechanizmach obronnych, analityk formułuje interpretacje, które przedstawia pacjentowi. Można powiedzieć, że analityk odzywa się wtedy, gdy ma coś ważnego do powiedzenia. Oczywiście analitycy różnią się między sobą temperamentem i stylem pracy, tak więc i ilość wypowiadanych przez nich w czasie sesji zdań może być różna.  

CZY PACJENT UZALEŻNIA SIĘ OD SWOJEGO ANALITYKA?

Uzależnienie jest dość powszechnie uważane za jedno z zagrożeń psychoanalizy. Ludzie uzależniają się od alkoholu, narkotyków, hazardu czy gier komputerowych, co jest bardzo destrukcyjne dla ich życia. Równie destrukcyjne może być uzależnienie od innych ludzi i zdarza się, że osoba z takimi skłonnościami trafia na analizę. Analityk będzie pracował z pacjentem nad rozwiązaniem tego problemu. Jednak u wielu pacjentów w procesie analizy rozwijają się wobec analityka uczucia, które bardziej adekwatnie można nazwać zależnością. Zależność jest w pewnym sensie składową każdej relacji, a więc również relacji analitycznej. Świadczy o tym, że między osobami, które w tej relacji uczestniczą, powstała więź, która powoduje, że zależy im na tym, by być lubianymi, chcianymi, docenianymi, rozumianymi. Uczucie zależności, jak każde inne uczucie rodzące się w procesie psychoanalizy, jest poddawane badaniu i interpretacji. Stopniowo, w miarę postępu leczenia, zależność od analityka powinna się zmniejszać i pacjent staje się zdolny do samodzielnego decydowania o sobie, nie tracąc przy tym możliwości bycia w związku z innymi ludźmi i uznawania, że są oni dla niego ważni.  

JAKIE ZABURZENIA I CHOROBY MOGĄ BYĆ LECZONE PSYCHOANALIZĄ?

Psychoanalitycy leczą przede wszystkim osoby, które cierpią z powodu nerwic i zaburzeń osobowości. Mogą się one przejawiać różnorodnymi objawami, takimi jak lęki, fobie, czynności i myśli natrętne, zachowania impulsywne czy zaburzenia nastroju. Czasami psychoanalizie poddawane są także osoby cierpiące z powodu choroby psychicznej, czyli psychozy. Według psychoanalityków źródłem psychoz mogą być głębokie zakłócenia rozwoju we wczesnych okresach życia. Podejmując decyzję o leczeniu pacjenta psychotycznego psychoanalityk na ogół współpracuje z lekarzem psychiatrą, który w razie konieczności stosuje farmakoterapię.  

CZY PSYCHOANALIZA JEST BARDZO DROGA?

I tak i nie. Na ogół cena jednej blisko godzinnej sesji nie jest wygórowana (zazwyczaj niższa niż cena wizyty u psychoterapeuty stosującego inne metody czy u lekarza), ale z powodu częstotliwości spotkań (zazwyczaj cztery razy w tygodniu), cena za miesiąc jest wysoka. Psychoanaliza nie jest w naszym kraju refundowana przez NFZ.  

ILE KOSZTUJE PSYCHOANALIZA?

Psychoanalitycy pracują w prywatnych gabinetach i każdy z nich sam ustala cenę za sesję. Cena sesji psychoanalitycznej zależy od doświadczenia zawodowego analityka oraz od miasta, w którym on praktykuje i zawiera się w widełkach od 95 do 150 zł (średnia cena w 2018 roku wynosiła 110 zł). Płatne są wszystkie sesje przypadające w miesiącu, oprócz dni świątecznych, zapowiedzianych przez analityka przerw i oczywiście sesji odwołanych przez analityka z przyczyn losowych. W związku z tym, że leczenie trwa długo, cena sesji może być podwyższana co pewien czas (na ogół raz do roku), zawsze jednak analityk zapowiada podwyżkę ze stosownym wyprzedzeniem.